ბებიას უყვარდა თქმა, რომ „მსოფლიოში ყველაზე მკითხველი ქვეყნიდან“ იყო. გოდებდა, რომ ჩვენს დროში ახალგაზრდები ლიტერატურას საერთოდ არ აფასებენ. ხშირად მაიძულებდა საბჭოთა მწერლების წიგნების კითხვას, მაგრამ მის კოლექციაში ბევრი უცხოური ლიტერატურაც იყო. ანთებული თვალებით მიყვებოდა, რომ რამდენიმე კვირა მაკულატურის შეგროვებდა უწევდა, რომ სანუკვარი ტალონი აეღო წიგნების შესაძენად. მაგალითად, ჟიულ ვერნის „საიდუმლო კუნძულს“ ფულით ვერ იყიდდი, ბიბლიოთეკაში წაკითხვაც ვარიანტი არ იყო – მინიმუმ 6 თვე რიგში დგომა მოგიწევდა!
მინდა გიამბოთ ჩემი გარდაცვლილი ბებიის ისტორია იმის შესახებ, როგორ გადაიქცა უწიგნური სახელმწიფო „მსოფლიოში ყველაზე მკითხველ ქვეყნად“, რა საჭირო იყო მაკულატურის შეგროვება? რა იყო მთავლიტის გენიალური გეგმა? ასევე იმის შესახებ, როგორ დაკარგა ჩემმა ოჯახმა სრულად შემთხვევით მთელი ქონება, როდესაც გადავწყვიტეთ, ბებიის წიგნები უბრალოდ კარგი ხალხისთვის მიგვეცა.
რა საიდუმლოს ინახავს საბჭოთა მწერლების წიგნები?
1950 წელს დამოუკიდებელი სპეციალისტების ჯგუფმა ჩაატარა საინტერესო საერთაშორისო კვლევა: მსოფლიოს რომელი ქვეყანა კითხულობს ყველაზე მეტს? და მივიდა საინტერესო დასკვნამდე. სანამ ამ საკითხში ლიდერები (ბრიტანელები, ფრანგები და ამერიკელები) კვირაში საშუალოდ 6 საათს კითხვაში ატარებდნენ, სსრკ–ს მოქალაქეები წიგნების კითხვას 11 საათს უთმობდნენ, რაც თითქმის ორჯერ მეტია.
ცოტამ თუ იცის, რომ 20 წლით ადრე თავად სტალინმა პირველ სრულიად საკავშირო კონფერენციაზე აღნიშნა, რომ სსრკ წამყვან ქვეყნებს 50–100 წლით ჩამორჩება. პირველ რიგში, პრობლემა იყო მოსახლეობის აბსოლუტური უწიგნურობა. გაუნათლებლობის წინააღმდეგ საბრძოლველად შეიქმნა სპეციალური ორგანოც, რომლის ძალისხმევით (ჯარიმებით და სისხლის სამართლებრივი პასუხისმგებლობით) მთავრობამ მუშათა კლასი მერხებთან დასვა, მაგრამ ამან პრობლემა ვერ გადაჭრა!
პროგრამის დაწყებიდან რამდენიმე წლის შემდეგ გაირკვა: სწავლების გავლის შემდეგ ადამიანთან 40%–ს ავიწყდებოდა გრამატიკა ძალიან მოკლე პერიოდში. რატომ? რადგან არ კითხულობდნენ. ამას ყურადღება მიაქცია ნადეჟდა კრუპსკაიამ, რომლის ძალისხმევით 1930–იან წლებში გამოქვეყნდა სტატიები, რომ სახელმწიფოში მძვინვარებს ნამდვილი კულტურული სიღარიბე. მიზეზია ბიბლიოთეკების ღირსეული ქსელის არარსებობა.
როგორ ებრძოდა სსრკ გაუნათლებლობას?
გამომცემლობების რაოდენობა და ტირაჟის ზომა იზრდებოდა, ასევე მათზე ბიუჯეტიც, მაგრამ ირონიულად ბიბლიოთეკების ქსელი არ იცვლებოდა და ბევრ სოფელში, ისეთი ადგილი, როგორიც ბიბლიოთეკაა, არ არსებობდა. იქ, სადაც იყო, ხელმძღვანელობა ადგილს სხვებს უთმობდა, რადგან ბიბლიოთეკა ცარიელი იყო – არავის სურდა კითხვა. სიტუაცია სავალალო იყო.
ნადეჟდა კრუპსკაიამ, სტალინთან დაძაბული ურთიერთობის მიუხედავად, მიაღწია, რომ ლიტერატურული დეფიციტი სახელმწიფო მნიშვნელობის პრობლემად იქცა. კრუპსკაია ხომ ლენინის ცოლი იყო და შეეძლო კრიტიკის და თვითნებობის გამოვლენა. მომდევნო რამდენიმე წელიწადში სსრკ გაუნათლებელი სახელმწიფოდან ყველაზე მკითხველად გადაიქცა.
პირველ რიგში, ბიბლიოთეკების ქსელი გაფართოვდა, ყველა პატარა დასახლებას უკვე ჰქონდა სამკითხველო. იქ, სადაც ამის უზრუნველყოფა შეუძლებელი იყო, იდგმებოდა წითელი კუთხეები – დასასვენებელი ადგილები, სადაც შეგეძლო წიგნის აღება და წაკითხვა. სასადილოებში, ქარხნებში, საწარმოებში. ახლა ბიბლიოთეკა და სამკითხველო დარბაზი ყველგან იყო და მათი სხვა მიზნით გამოყენება კანონით აკრძალული იყო.
რატომ კითხულობდა ხალხი ბევრს სსრკ–ში?
ნუთუ ეს გენიალური არაა: „ყველაზე საინტერესო და ძვირფასი წიგნების“ დეფიციტი შექმნა, რომ მათზე მოთხოვნა გაიზარდოს? მაგრამ მოიცადეთ, ასე უინტერესოა. უმჯობესია, რომ ამ საბჭოთა მწერლების წიგნები იყოს არა მხოლოდ დეფიციტში, არამედ მათი შეძენა შესაძლებელი იყოს მხოლოდ სპეციალური ქულების სისტემით.
მთავლიტმა სწორედ ასეთი ქულების სქემა შეიმუშავა. ეს მოხდა ომის შემდგომ პერიოდში, როდესაც ქვეყნისთვის თითო კაპიკიც მნიშვნელოვანი იყო. ყველამ იცის, რომ მეორადი ნედლეულის გამოყენება უფრო იაფია, ვიდრე ახლის. გამოდის, ხალხის ჩართვა საჭირო იყო, რომ მთელი ქვეყნის მასშტაბით ნედლეული ეფექტურად შეგროვებულიყო.
- ჯართს სკოლები აგროვებდნენ – შაბათობით ბავშვები ეზოში აგროვებდნენ სხვადასხვა რკინას, რომელიც შემდეგ მანქანით გაჰქონდათ. ლითონი პიონერის პასუხისმგებლობა იყო.
- მინის ჭურჭელს რიგითი მოქალაქეები აგროვებდნენ. პირველ რიგში, ბევრ ადგილას ახალს ცარიელი კონტეინერის მიტანის გარეშე არ ყიდდნენ. მეორეც, ლოთებს და ღარიბებს მოჰქონდათ შუშის ჭურჭელი, რომლის მიტანაც სხვებს ძალიან ეზარებოდათ.
- მაკულატურა ერთი გასროლით ორი კურდღლის დაჭერის მაგალითი გახდა. ქაღალდის ფასი იმდენად დაბალი იყო, რომ კილოგრამი მუყაოს ჩაბარება 3 კაპიკისთვის არავის სურდა. სწორედ ამიტომ, გამოიგონეს სპეციალური ვალუტა – ტალონები 1, 3, 5, 10 და 20 კგ მაკულატურაზე. სისტემამ გამართულად მუშაობა მხოლოდ 1974 წლიდან დაიწყო.
ყველაზე მკითხველი ქვეყანა
ამ ტალონებით ყიდულობდნენ საბჭოთა მწერლების იშვიათ წიგნებს, ზოგჯერ უცხოურ ლიტერატურას, რომლის დეფიციტსაც გამომცემლები სპეციალურად ინარჩუნებდნენ. ტალონები ქაღალდის ფულის ტოლფასი იყო, ასე რომ ამიერიდან მაკულატურის ჩასაბარებლად რიგები იდგა. ახლა ეს ნამდვილ კონკურენციაში გადაიქცა.
ყოველწლიურად საპრიზო წიგნების სია იცვლებოდა. მაგალითად, 1981 წელს ეს იყო გ. ჩესტერტონის მოთხრობები, მ. დრუონის „დაწყევლილი მეფეები“, მ. ზოშჩენკოს ნაკრები და ასევე ა. დიუმას „შავი ტიტები“. სხვათა შორის, ეს უკანასკნელი მთავლიტს ძალიან უყვარდა და მისი რომელიმე ნამუშევარი მომდევნო წლის სიაში აუცილებლად ხვდებოდა. 80–იან წლებში სია საგრძნობლად გაფართოვდა, მასში ათამდე წიგნი შედიოდა, მათ შორის საბჭოთა და უცხოელი მწერლების საბავშვო ზღაპრები.
იმ დროისთვის კავშირი უკვე გახდა „ყველაზე მკითხველი“ და სახელმწიფო პოზიციის დათმობას არ აპირებდა. სია იქმნებოდა შემდეგი კრიტერიუმებით: ჭარბობდა ისტერიული ჟანრი წვეთი კლასიკით და სამეცნიერო ფანტასტიკა რ.ბრედბერისგან. რა თქმა უნდა, აშკარა პროპაგანდისტულ ტექსტებს გვერდს ვერ უვლიდნენ, საბავშვო ზღაპრებსაც იხსენებდნენ.
რატომ კითხულობს ახლა ხალხი ნაკლებად?
ბევრი ადამიანი ვიცი, რომლებიც დღეს წიგნებს აგროვებს? ალბათ, 2–3. ადრე ყველა ოჯახს კოლექცია ჰქონდა. წიგნებს მინიმუმ 2 კარადას უთმობდნენ. ერთი აუცილებლად მისაღებ ოთახში იყო, მეორე – სადაც მოხერხდებოდა, ლოჯიაში, საბავშვო ოთახში. მოგვიანებით, იმ დროის წიგნებმა ნესტიან და ბნელ სარდაფში გადაინაცვლა. ძნელი წარმოსადგენია, რამდენი თაობის ვირთხა გამოიკვება მაღალი ხარისხის საბჭოთა ლიტერატურით. იგივე ბებიაჩემის წიგნებს დაემართა.
როდესაც ბებია გარდაიცვალა, ოჯახი მთელი დღეების განმავლობაში წიგნებს ახარისხებდა. აქ იყო არა მხოლოდ სერიები, არამედ ენციკლოპედიის ასლები. იყო ბევრი მუსიკალუტი ლიტერატურა, რადგან ბებია მუსიკალურ სკოლაში მასწავლებელი იყო. შედეგად, მამამ დაარწმუნა დედა, რომ ამ წიგნების უმეტესობა სხვისთვის გადაეცა, დახარისხება თავად გადაწყვიტა.
დიდხანს რომ არ გავაგრძელო, სხვის ხელში აღმოჩნდა არა მხოლოდ ენციკლოპედიების უიშვიათესი სრული კრებულები, არამედ კომპოზიტორ შოსტაკოვიჩის რამდენიმე ღირებული ხელნაწერი, რომლის მოსწავლეც გარდაცვლილი ბაბუაჩემი იყო. წარმოდგენა არ მინდა, რამდენად ღირებულია ეს ნამუშევრები ახლა. დედა უნუგეშოდ იყო, მაგრამ გვიანი იყო წიგნების დაბრუნება მაესტროს კომენტარებით, რომლებიც თავად მიაწერა – უკვე გადავედით.
მამამ თავისი საქციელი ასე გაამართლა: ელექტრობიბლიოთეკაში ბევრი წიგნი აქვს და თვალები ასე არ იღლება. აი, არ იფიქრა, რომ ძველი წიგნები ოდესმე გამოადგებოდა. დიახ, იქნებ, ახლა ხალხი „ცოცხალ“ წიგნს აღარ ყიდულობს, მაგრამ ეს იმას არ ნიშნავს, რომ არ კითხულობენ. კითხულობენ. უბრალოდ არ იმდენს და, სავარაუდოდ, კვირაში 11 საათს არ უთმობენ. სახელმწიფო პროგრამები, რომლებიც საზოგადოებაში კითხვის სურვილს აღძრავს, არაა.
